Emerita, Revista de Lingüística y Filología Clásica
XC 2, 2022, pp. 361-385
ISSN 0013-6662 https://doi.org/10.3989/emerita.2022.08.2123
Tulliana theologica: notas al texto del De natura deorum, De
diuinatione, De fato y Timaeus
Ángel Escobar
Universidad de Zaragoza
aescobar@unizar.es
ORCID iD: https://orcid.org/0000-0003-1037-1625
Tulliana theologica: Textual Notes on Cicero’s De natura deorum,
De diuinatione, De fato and Timaeus
Tras una revisión crítica de las mencionadas obras
de Cicerón, se discuten algunos pasajes todavía
problemáticos y las soluciones tendentes a fijar un
texto traducible.
We briefly discuss some difficult passages from
these Ciceronian works, and we examine more recent criticism in order to provide an intelligible
text.
Palabras clave: crítica textual; Cicerón; De natura
deorum; De diuinatione; De fato; Timaeus.
Key words: textual criticism; Cicero; De natura
deorum; De diuinatione; De fato; Timaeus.
Cómo citar este artículo / Citation: Escobar, Ángel (2022): «Tulliana theologica: notas al texto del De
natura deorum, De diuinatione, De fato y Timaeus», Emerita 90 (2), pp. 361-385.
Ofrecemos la discusión de varios lugares problemáticos de estas obras, atenta
a la bibliografía más reciente y orientada sobre todo —siempre mediante un
análisis solo sugerido, necesariamente somero— hacia la fijación de un texto
idóneo para la traducción, discrepante en algunos casos (v. conclusión) del
que adoptamos para nuestras versiones de 1999ab.
1. De natura deorum
En ausencia aún de las nuevas ediciones críticas anunciadas, los avances
han sido escasos durante los últimos veinte años. Al reelaborar la traducción
de Le Bonniec, Auvray-Assayas siguió el texto de Pease 1955 y 1958 (cf.
2002, p. XXIV), con escasas excepciones, pero se aparta de este con mayor
Copyright: © 2022 CSIC. Este es un artículo de acceso abierto distribuido bajo los términos de la licencia de uso y
distribución Creative Commons Reconocimiento 4.0 Internacional (CC BY 4.0).
362
ÁNgEL ESCOBAR
frecuencia para su edición en curso (2019). Dyck, editor y comentarista del
libro I, listó en 2003, pp. 18-19, las divergencias respecto a su texto de base
(Plasberg - Ax 1933, Ax en lo sucesivo1), en torno a cuarenta y en frecuente
coincidencia con Rackham 1933.
I 1 (p. 1, ll. 5-9): De qua <cum> tam uariae sint ... sententiae, magno
argumento esse debeat <ea> causa, principium philosophiae ad h* scientiam, prudenterque Academici > D. q. t. u. sunt [DH2B2] ... s., <ut> [B2FM]
m. a. e. d. [causa del. Baiter] p. p. esse <in>scientiam [recc., Manut.] p.
Academicos [H (m. rec. in mg.) M]: Dyck editó ut <non> m. a. e. d., señalando Sen. 78 como paralelo para el dativo (cf. asimismo Phil. II 40, Clu. 114
y, con magnum argumentum, II Verr. 2, 59, Nat. I 62). Tenía razón görler
(2004, p. 364) al indicar que «ut <non> ... is probably wrong (the general
dissent in matters religious is and should be regarded a strong argument...)»;
la insólita inclusión de <non>2 requiere suponer una interpretación de sofisticación extraña al estilo ciceroniano, poco propenso a la paradoja como recurso. El causa secluido por Baiter podría ser glosa de principium (cf. II 57:
disputationis p.). Que inscientia no signifique en latín ‘sorpresa’ (AuvrayAssayas 2002, p. 181, 2019; cf. Pl., Theaet. 155d3-5) no hace el término
inadecuado (trad. ‘ausencia de saber’; cf. Arist., Metaph. 982b19-20: διὰ τὸ
φεύγειν τὴν ἄγνοιαν ἐφιλοσόφησαν, Nat. III 39, 90, Diu. I 118). AuvrayAssayas 2019 edita †causa, principium philosophiae ad hanc scientiam†; su
traducción —«s’il est vrai que la philosophie a pour principe la recherche de
ce savoir»— solo es aproximativa; edita seguidamente Academiam (Helm:
Ax, p. 161; Academia B2), pero no es conjetura necesaria.
1
Damos primero el texto de Ax (tras indicar libro y parágrafo, así como —entre paréntesis— página y línea), seguido de antilambda (>) y del que seguimos para nuestra traducción de
1999 si es que optamos entonces por alguna variante. Como en el caso de los demás tratados,
hemos extraído de las ediciones existentes —a falta de colaciones propias— la información
básica sobre variantes.
2
Desde una perspectiva tipológica, cf. I 21 (<non> potest NO), 33 (<non> dissentiens
Manut., Rackham), Diu. II 21 (certe <non> potuit Pearce), 94 (quod [non] certe pertinet Davies), Fat. 13 (<non> potiturum Plasberg), 15 (ut <non> ita Szymański), 44 ([non] sine uisu
Valla, eamque causam Calanchini [neque om. Ven. 1496]); cabe comparar Nat. II 141 (nimios
/ minimos recc., Rackham, gigon & Straume-Zimmermann), III 36 (extrinsecus / intrinsecus
Lescalop., Rackham), Diu. II 68 (non humano satu: non diuino s. Schäublin, Dyck, pese a
Tim. 40 [deorum s. orti]), etc.
Emerita XC 2, 2022, pp. 361-385
ISSN 0013-6662
https://doi.org/10.3989/emerita.2022.08.2123
T u l l i A N A T h E o l o g i C A : N O TA S A L T E X T O . . .
363
I 2 (p. 2, l. 1): omnes †sese > o. [s. del. M2]: como gigon & StraumeZimmermann 1996, Dyck acoge el fere de Plasberg en sustitución del sese
transmitido, cuya injerencia se explica bien a partir de tal conjetura, de verosimilitud paleográfica y ajustada al estilo ciceroniano (Tusc. V 90, Nat. I 44,
60, 81, II 128, III 39, Diu. I 16, etc.). Aun plausible, podría encubrir una
glosa (cf. I 62: placet enim omnibus fere ... deos esse), luego deformada por
la proximidad de esse o de —l. 2— se. Auvray-Assayas 2019 secluye sese y
desatiende la conjetura de Plasberg, si bien parece traducirla («presque tous»).
I 4 (p. 3, l. 11): ea ipsa dei: el ipsi —referido a dei— de B2 (ei ipsi) y de
Ernesti (ea ipsi; fort. recte según Ax), fue aceptado por gigon & StraumeZimmermann y Dyck (ea ipsi). Sin necesidad de considerar ipsa como difficilior (Pease), es admisible el valor predicativo sugerido por el talia precedente. El ipsi dei de Nat. I 121 (non modo homines a deis sed i. d. inter se
...) no es comparable.
I 21 (p. 9, ll. 21-22): intellegi potest: Dyck edita i. <non> p., con NO
(2003, p. 28, sin consignar en p. 18), frecuente en posición conclusiva (Quinct.
1, Nat. I 30, 34, etc.), y recuerda el alternativo <qui> de Usener, gigon &
Straume-Zimmermann (cf. 2003, p. 80: «yet its nature [sc. that of eternity]
cannot be understood in terms of extent since it is inconceivable that there
was some time when no time existed», con spatio como «abl. of respect»),
pero, según görler 2004, p. 364 (tras Pease), la inserción de <non> «is clearly
mistaken: it explodes the sense required (‘even if time could not yet be measured, nonetheless (tamen) time is conceivable by mere extension’)»; que la
frase siguiente (quod ne ... tempus esset) sea una glosa es sospecha de Auvray-Assayas 2019, pero el supuesto añadido no es superfluo y reafirma la
existencia de un tiempo aún no mensurable (cf. Tim. 52).
I 24 (p. 10, ll. 24-25): Quodque in nostro corpore si minima ex parte
significetur molestum sit: †significetur† editó Dyck (2003, p. 29), quien,
frente al quod relativo (Pease), prefería entender «as to the fact that» (2003,
p. 83), considerando que tal valor verbal «medio» carece de paralelo, y, tras
evocar el minima in parte sentiatur de Davies, sugiriendo m. in p. dolor sentiatur. No obstante, el verbo ofrece un significado satisfactorio (‘manifestarse’; cf. ἐπισημαίνειν, p. ej. en lenguaje médico), quizá, dado su frecuente
empleo en el ámbito adivinatorio, con leve carga metafórica. Para m. ex p.
con valor adverbial, cf. off. I 76; es afín el quae aliqua ex parte cerni uideantur de Cic. ap. Lact. III 14.
Emerita XC 2, 2022, pp. 361-385
ISSN 0013-6662
https://doi.org/10.3989/emerita.2022.08.2123
364
ÁNgEL ESCOBAR
I 25 (p. 11, l. 1): qualia uero * est > q. u. alia sint [B2FM, Dyck, AuvrayAssayas 2019]: la restitución, con apoyo manuscrito, sigue pareciendo la
mínima imprescindible.
I 26 (p. 11, l. 18): modum ... dissignari: Dyck edita el motum de tradición
indirecta (Minuc., oct. 19, 6, Had.), con gigon & Straume-Zimmermann, y
admite el designari de C, aunque «the spelling dissigno may be correct in
some cases» (2003, p. 87; cf. III 85: dissignata); motum reaparece inmediatamente (ll. 19-20: motum sensu iunctum). Dyck se apoya en el paralelismo
sintáctico y en que la discusión siguiente «se concentra» en el movimiento,
pero rerum modus da un significado afín, combina bien con discriptionem y
es sintagma recurrente: cf. Parad. 25 (r. modum figere non possumus), Sen.
85 (ut aliarum omnium r., sic uiuendi modum), inu. I 5 (si moderatrix omnium
r. praesto est sapientia), leg. II 15 (dominos esse omnium r. ac moderatores
deos) o particularmente, dada la asociación final con naturae motus, Nat. II
15 (cum uideat omnium r. rationem modum disciplinam, ... in tantis motionibus tantisque uicissitudinibus ... statuat necesse est ab aliqua mente tantos
naturae motus gubernari).
I 27 (p. 11, l. 26): nulla re adiuncta, quae sentire possit: tras Rackham,
Dyck edita qua (sc. re) s. p., ya que «at issue is the means by which the mind
can perceive; hence qua of Augustin. ep. 18.25 [sc. 118, 25] is preferable to
quae of the MSS.» (2003, p. 89, sin referencia a la posibilidad de un sentiri
como el sugerido por Ciu. XXI 12: sensus ... quo s. possit). Pero quae no es
inadecuado: una mens aperta simplexque carece de todo aditamento, órgano
o instrumento (corpus externum) provisto de percepción; para la construcción, cf. 28 (mente adiuncta). La glosa agustiniana explica el ablativo (... qua
s. p., id est nullo corpore adiuncto per quod sentire possit).
I 28 (p. 12, ll. 14-15): quod esset infinitum [sc. omne]: Dyck edita q. e.
<unum et> [Kalbfleisch, Diels] i. sobre la base de otras definiciones de Jenófanes —cf. Arist., Metaph. 986b24 (τὸ ἓν εἶναί φησι τὸν θεόν)— y de luc.
118 (unum esse omnia neque id esse mutabile et id esse deum ... Melissus hoc
quod esset infinitum et immutabile et fuisse semper et fore); cf. 2003, p. 92,
así como Diu. II 33: qui omne quod esset unum esse dixerunt. Una línea
después se alude tan solo al concepto de infinitas (de infinitate autem uehementius).
(ll. 19-20): coronae similem ... continentem ardorum [B; ardorem ACNB2]
lucis orbem: como Rackham, Dyck edita simile [OM2; sc. commenticium
quiddam], elimina la pausa tras el quiddam precedente (lo que priva al texto
Emerita XC 2, 2022, pp. 361-385
ISSN 0013-6662
https://doi.org/10.3989/emerita.2022.08.2123
T u l l i A N A T h E o l o g i C A : N O TA S A L T E X T O . . .
365
de su énfasis irónico; cf. Fin. I 19), y, esta vez con Pease, secluye lucis
(«likely to be a gloss» según 2003, p. 93, como cree Auvray-Assayas 2019,
tendente a reforzar el significado lumínico de ardor en detrimento del calórico). Consideramos ardorum, más difícil que ardorem, como regente del
genitivo lucis transmitido (que no resulta ocioso: cf. Top. 77: aeris ... a.,
Amiano Marc. XXI 13, 15: oculorum uestrorum uibratae lucis ardorem).
I 29 (p. 13, ll. 5-6): imagines eorumque circumitus: Dyck edita earumque
(recc., Rom., Ven., Rackham, Auvray-Assayas 2019), considerando eorumque
como «a typical trivialization, corrected in the recentiores» (2003, p. 95),
pero la trivialización podría residir más bien en los recc., para solventar un
eorum referente a un neutro como εἴδωλα en la mente de Cicerón (Diels) o,
quizá, a los propios dioses —de los que emanan— citados a continuación (in
deorum numero [numerum Lamb., Rackham]).
I 31 (p. 13, ll. 27-28): in his quae ... rettulit: con Rackham, Dyck normaliza la grafía y edita iis, ya que «hic for is is usually thought to be postAugustan, and indeed Pohlenz has restored the forms of is in this position
throughout Tusc.» (2003, p. 98). La propuesta, sin apoyo manuscrito (cf. I
66) e innecesaria, sugiere la existencia —dudosa— de un posible arquetipo
todavía antiguo.
(p. 14, ll. 3-4): ea quae de Platone dicimus: Dyck edita el diximus de los
recc., con Davies y Rackham. No ofrece ventaja respecto al mejor transmitido dicimus (‘venimos diciendo’), que alude además al contenido del parágrafo inmediatamente anterior. Auvray-Assayas 2019 (dicimus) traduce «que
nous avons relevées».
I 33 (p. 14, ll. 11-12): a magistro suo Platone dissentiens: Auvray-Assayas
2019 sustituye el suo de los recc. (cf. Tusc. I 79: a Platone suo dissentienti)
por el difícil uno de AB, «en mettant en relief le fait qu’Aristote n’a eu qu’un
seul maître, devenu ensuite la cible unique de ses attaques», en la senda de
Pépin ap. Bos 2003, p. 260 (a m. uno [Platone] d., donde uno significaría ‘in
one matter’, en supuesta alusión a la doctrina sobre el alma; pero cf. De or.
III 114: de maximis rebus dissentiant). Por lo demás, uno no habría de referirse exclusivamente al ingrato Aristóteles y parecería conferir a Platón la
consideración general de sumo maestro, extremo inverosímil en boca de Veleyo (cf. I 30). La interpretación de uno como equivalente a tantum (Diu. I
87: unus dissentit Epicurus) tampoco encaja, ni aun con significado próximo
al de primo / principe (Fin. V 7, Diu. II 97, etc.).
Emerita XC 2, 2022, pp. 361-385
ISSN 0013-6662
https://doi.org/10.3989/emerita.2022.08.2123
366
ÁNgEL ESCOBAR
(p. 14, l. 22): priuat, etiam: de nuevo con Rackham, Dyck edita priuat,
<priuat> [add. Plasberg] e. El suplemento alivia y equilibra la sintaxis, pero
es prescindible en el registro coloquial de los tratados, con frecuentes elipsis
y anacolutos (cf. I 38, Diu. I 56, Fat. 46, etc.).
I 34 (p. 14, ll. 24-25): Nec uero ... Xenocrates in hoc genere prudentior
est, ... [A2D, prudentiorem A1H]: Dyck y Auvray-Assayas 2019 editan p.
[PNB], con Rackham y Pease, quizá con buen criterio.
(p. 14, l. 29): sint: Dyck edita sunt en la relativa, de nuevo con los recc.,
Mayor, Rackham, etc.; sit se lee en l. 30 («of virtual oratio obliqua»: 2003,
p. 103). Cf. I 37 y 92 (p. 36, l. 8: decreuerint: decreuerunt NO, Dyck, quien
en Diu. II 89 edita, sin embargo, quae uocentur errantia).
I 35 (p. 15, l. 7): menti diuinum tribuit principatum: seguiríamos desatendiendo la propuesta de acoger el diuinae de los recc. y de Minuc., oct. 19, 9
(menti diuinae tribuens principatum). Cabe comparar, con Dyck (2003, p.
105), I 33 (menti tribuit omnem diuinitatem), pero también 39 (deum dicit
esse ... tum eius ipsius principatum qui in mente et ratione uersetur).
I 36 (p. 15, l. 23-24): annorumque mutationibus: Dyck edita temporumque
(Reitzenstein; cf. I 52, 100, II 49); a. podría ser error por perseveración (annis mensibus a. m.), pero la lectura transmitida es defendible (cf. Tim. 52:
mensum annorumque conuersiones).
I 37 (p. 16, l. 8): qui aether nominetur: Dyck edita nominatur (cum ‘uetere codice’ Lamb.; cf. I 34 y 92); para la polémica existente en torno a esta
denominación cf. Nat. I 36, 39, II 41 (in ardore caelesti qui aether uel caelum
nominatur), 91 (dicaturque tam aether latine quam dicitur aer ...), 101. Es
subjuntivo frecuente en principal (inu. II 158, Acad. I 46, Fin. III 52).
I 38 (p. 16, ll. 15-16): eos esse habitos deos: Dyck edita e. <dicit> [N] e.
h. d. La omisión es obvia (cf. I 37, p. 16, l. 4: dicit), pero la restitución innecesaria.
I 39 (p. 17, ll. 2-3): fatalem †umbram et necessitatem rerum futurarum >
f. u. e. n. r. f.: Dyck sustituye f. u. e. por εἱμαρμένην —helenismo sin verbo
de lengua introductor, al que habría sustituido umbram— et fatalem (post T.
Birt, § 55 [illa fatalis necessitas, quam εἱμαρμένην dicitis] et Phld. collatis;
cf. 2003, pp. 112-113, donde se aduce el testimonio de Minuc., oct. 19, 11:
fatalem necessitatem deum credit; cabría remitir asimismo a I 40: eandemque
fatalem necessitatem appellat sempiternam rerum futurarum ueritatem, pasaje que sugiere un posible fatalem necessitatem et ueritatem rerum futurarum).
Seguiríamos entendiendo fatalem umbram como «la sombra propia del desEmerita XC 2, 2022, pp. 361-385
ISSN 0013-6662
https://doi.org/10.3989/emerita.2022.08.2123
T u l l i A N A T h E o l o g i C A : N O TA S A L T E X T O . . .
367
tino» o similar, máxime si pudiera entreverse cierta paronomasia con fatum
(cf. sobre fides —quia fiat— off. I 23), como quizá sugería Marso 1507 (IXv:
adumbratam quandam ymaginem et fictam quam uocat fatum).
I 43 (p. 18, l. 15): πρόλημψιν [B] > πρόληψιν (cf. I 44).
I 49 (p. 20, l. 20): cum: cumque [Schoemann] editó Dyck 2003 (temporal,
con el tum de CB —por cum— en l. 22), quien propuso en 2016 sustituirlo por
el tum —correlato del primum de ll. 16-17— defendido por Beer y posible
conjetura humanística (p. 796, nn. 6 y 9), basándose en el equilibrio sintáctico
así obtenido (primum... tum... tum...; cf., no obstante, II 3, III 6, etc., además
de las reservas reflejadas en n. 2; tum acoge Auvray-Assayas 2019, con traducción discontinua del pasaje). Con discutible interpretación de la estructura
sintáctica del pasaje, Butterfield (2018, p. 232, n. 37) aboga por mantener cum,
causal, al igual que el siguiente (no preposicional por tanto, frente a la interpretación de Pease). También hoy mantendríamos el texto de Ax, enfatizando
el valor adverbial de primum y sin integrarlo en correlación alguna; de manera
alternativa nos plantearíamos solo la admisión del tum de CB en l. 22 (ante
maximis uoluptatibus; tum cum propuso Plasberg; tum in —también plausible— sugiere I 51: ... fore se semper cum in maximis tum in aeternis u.).
(p. 20, l. 22): ad deos [adeos B a. c.] adfluat, cum: tras sugerir la posible
existencia de una doble lectura en el arquetipo, Dyck edita a deis [Davies; cf.
a deo Manut.] affluat, tum (cf. I 105: ex infinitis corporibus similium accessio, y, en relación con la eternidad, I 109), secundando la consideración
«realista» de los dioses como objetos y —pese a percibirse solo mediante la
mente (I 49: non sensu sed mente, I 105: cogitatione non sensu)— no como
constructos mentales (2003, pp. 128-129), frente a la interpretación «idealista» (los dioses como proyecciones de la perfección humana, que así los crea
y se somete a ellos), en la medida en que ambas no coincidan (si es que
también los conceptos se consideraban corpóreos, compuestos de átomos).
Según Dyck, cabría considerar a de<is ad n>os (Heindorf; cf. ad nos Lamb.,
gigon & Straume-Zimmermann). Butterfield 2018, pp. 233-234, defiende a
deis, dependiente del transmitido adfluat o bien de afluat (la misma confusión de variantes —p. ej.— en I 114). Tanto ad deos como a deis pueden
defenderse, pero la primera lectura —ofrecida por la transmisión— singulariza la condición divina, en esencia y percepción, y ofrece un sentido más
difícil (quizá —como defendió Pease— con apoyo en D. L. X 139 [= Kyr.
dox. 1, sch.], ed. Dorandi: ἐκ τῆς συνεχοῦς ἐπιρρύσεως τῶν ὁμοίων εἰδώλων
ἐπὶ τὸ αὐτὸ ἀποτετελεσμένων, ἀνθρωποειδεῖς, pese a Auvray-Assayas 2019,
Emerita XC 2, 2022, pp. 361-385
ISSN 0013-6662
https://doi.org/10.3989/emerita.2022.08.2123
368
ÁNgEL ESCOBAR
quien considera que ἐπὶ τὸ αὐτὸ indica «seulement un afflux dans la même
direction»). Auvray-Assayas 2019 destaca el ex innumerabilibus indiuiduis
precedente (l. 21) y, frente al criterio seguido en 2002 (p. 190, n. 61: inde
affluat), edita [ad deos] affluat (con el significado de ‘être en abondance’; trad.
«suivant un flux continu») tum, suponiendo el influjo de una glosa (ad / de) para
inducir defluat (cf. II 79, 143, Diu. I 98).
I 60 (p. 24, l. 4): spes: Dyck prefiere res (N), con Rackham y gigon &
Straume-Zimmermann (cf. De or. II 268, Tusc. I 60), en tanto mihi s. uidetur
obscurior (posible anticipación del desperasse de l. 8, según 2003, p. 142),
pero coincidimos con görler 2004, p. 364: «spes (obscurior) should be kept:
it is better attested, lectio difficilior, and strongly backed by leg. agr. 2.66
[(...) obscura spe et caeca exspectatione pendere]».
I 65 (p. 25, ll. 24-25): nihil est enim ** quod uacet corpore > n. e. [enim]
etiam [Davies] q. u. c.: Dyck edita enim ... quod (lac. indic. lamb., quien propuso nihil est enim <minimum, deinde non est inane; nihil est enim>; otros
suplementos en 2003, p. 146). La propuesta de Davies es aceptable, si bien,
según McKirahan 2009, pp. 647-648, tras Coleman, no es forzoso suponer laguna, ya que así «there is a decent argument [sc. enim] which depends on the
principle that the existence of atoms presupposes the existence of void»; su
propuesta —compartida por Auvray-Assayas 2019— podría ser acertada.
I 66 (p. 25, l. 30 - p. 26, l. 2): quaedam leuia alia aspera, rutunda alia ...
curuata quaedam et quasi adunca: Dyck suplementa quaedam, leuia <alia>
(<alia> leuia gigon & Straume-Zimmermann), alia aspera (cf. Verr. IV 31:
per amicum aliud, aliud per inimicum inueniebant), dada la polaridad entre
leuia y aspera y por regularización sintáctica, pero la uariatio del pasaje en
su conjunto y la posible inconcinidad (quaedam ... alia) quizás lo desaconsejan. Auvray-Assayas 2019 elimina curuata [om. ACNP].
(p. 26, l. 2): iis: Dyck conjetura iis<que>, frente al his de D (Rackham;
cf. I 31) y al iis de los demás testimonios. Siendo enumeración truncada (p.
26, l. 4, tras fortuito), parece indiferente que las dos proposiciones se yuxtapongan o se coordinen.
I 68 (p. 26, l. 22): †quia > quod [recc., Rom., Ven.]: Dyck edita quicquid
[Müller], que puede admitirse en la misma medida que quod (cf. Nat. I 62:
quod enim ..., id ..., II 60: quicquid enim ..., id ...); <si> quid [Kalbfleisch]
editaron gigon & Straume-Zimmermann.
I 70 (p. 27, l. 24): nisi †ualde > n. u. <inconsiderate> [Plasberg]: Dyck
coincide en la solución ex. gr. (cf. off. I 103, Fat. 31, Tim. 21); un plausible
Emerita XC 2, 2022, pp. 361-385
ISSN 0013-6662
https://doi.org/10.3989/emerita.2022.08.2123
T u l l i A N A T h E o l o g i C A : N O TA S A L T E X T O . . .
369
pero muy irónico nisi callide (HDg) ha preferido Auvray-Assayas 2002, p.
193, n. 75, y 2019; el nimis callide de Alanus (Rackham; cf. Att. XV 26, 4)
explica peor la falta.
I 71 (p. 28, l. 2): fingeretur: Dyck considera probable (fort. recte) el diceretur de Mayor (en in cereis f. aut fictilibus figuris), normalizando a la vista
de I 75 (dicemus ... quod in Venere Coa) y pese a la buena defensa estilística
de f. por parte de Pease.
I 75 (p. 29, ll. 14-15): non rem sed similitudines esse rerum: frente a la
transmisión, Dyck edita res [Ven.], por rem, con Rackham. Se gana concinidad, pero se difumina el contraste en la divinidad epicúrea entre realidad
material (concretum, solidum, expressum, eminens) —esencial para su intelección, según Cota— y difusa o subjetiva apariencia (species) de los lineamenta atque formae deorum.
I 78 (p. 30, ll. 26-27): natantibus ... corpori [N]: Dyck secluye la secuencia (duce Konstan) como posible glosa (2003, p. 160), con sospecha injustificada, y deja el texto en suspenso tras un fingere... et iungere anterior, al que
el inciso responde bien.
I 85 (p. 33, ll. 11-12): humano * > h. <uisu> [Ald.]: Dyck coincide en la
solución (cf. Liv. VIII 9, 10: augustior humano uisu), precedida en el aparato de Ax por el <usu> de recc. y Ven., igualmente posible. Auvray-Assayas
2019 desatiende el suplemento (pero parece traducirlo: «n’ont pas l’apparence
humaine»).
I 86 (p. 33, ll. 25-26): utrum dicat aliquid esse beatum et inmortale an si
quod sit id esse tale [Heindorf; mortale AHB2, an si... mortale om. B]: Dyck
edita an, si quid sit, id [Schoemann, Müller, Mayor, Rackham] como «needed» (2003, p. 168; cf. p. ej. Tusc. III 77).
I 89 (p. 34, l. 32 - p. 35, l. 1): <angustia> [Plasberg] argumenti sententiam
conclusisti [argumento s. c. recc., Lamb., Müller; cf. Ac. I 32: oratio ratione
conclusa]: Rackham, Pease, Auvray-Assayas 2019 ofrecen el texto transmitido, quizá acertadamente («pusiste el remate de tu argumento» o similar,
quizá en referencia al muy polémico ... quasi corpus ... quasi sanguinem del
inicio de I 49). Dyck secluye sententiam como glosa y edita argumentum c.
(Konstan, praeeunte Maduigio; cf. 2003, pp. 171-172), locución bien documentada (cf. luc. 26: argumenti conclusio = ἀπόδειξις [cf. Top. 54], 27: quae
esset conclusi argumenti fides?, 44: concludi argumentum non potest, Fin. III
26, etc.); argumentationem conclusisti (Partit. or. 139, inu. I 65) sería soluEmerita XC 2, 2022, pp. 361-385
ISSN 0013-6662
https://doi.org/10.3989/emerita.2022.08.2123
370
ÁNgEL ESCOBAR
ción similar. Para sententia con el significado de ‘frase’ cf. Brut. 34 (concluditque sententiam), or. 230 (c. sententias).
I 104 (p. 41, l. 13): rationis: Dyck edita ratione [recc., Davies, Rackham],
pero el sintagma motu mentis ac rationis (sc. deus utatur; cf. I 26) puede
mantenerse (cf. Fin. IV 35: praeter motum ingeni quendam, id est rationem,
Nat. II 115: natura mentis et r. expers, Diu. I 60: ea pars animi, quae mentis
et r. sit particeps).
I 105 (p. 41, ll. 27-28): conformationem [DHg] animi: apenas cabe el
confirmationem de AB (cf. p. ej. Fam. VI 6, 1), frente al razonable conforma. («an idea, notion»: Dyck 2003, p. 188; cf. Tusc. I 50), que remite al gr.
τύπωσις (S. E., Math. VII 372; cf. Nicolas 2005, p. 153).
I 106 (p. 42, l. 4): peruenerint [sc. imagines]: el peruenerim de los recc.
es preferido por Ernesti, Pease, Rackham, gigon & Straume-Zimmermann,
Auvray-Assayas 2019, pero la elección no resuelve la dificultad del pasaje,
vinculado a la cuestión planteada en I 49. Las imagines «persisten» (remanere) en el tiempo, no en el espacio: Nat. II 23, 62.
I 107 (p. 42, l. 15): nec ea [Ald.; n. ex AB]: Dyck edita nedum [Reid ap.
Mayor, Rackham] —«let alone» (2003, p. 189; cf. Rackham: «much
less»)— ea, sin argumentar y pese a la dificultad de explicar la falta. Mantendríamos nec, con valor adversativo enfático («pero no»; Pease remitía al
neque de III 1).
(p. 42, l. 19): Cerconis > Cercopis [Vict.]: Dyck edita Cercopis (cf. 2003,
p. 190), con Rackham y como también acertadamente prefiere Auvray-Assayas 2019, remitiendo al autor órfico (cf. Arist., fr. 75 Rose = D. L. II 46).
I 112 (p. 44, l. 6): ac [Ernesti]: Dyck edita et [Walker ap. Davies] más
verosímil en lo paleográfico, con «extending quidem» (cf. leg. III 36), como
Rackham (2003, p. 193), frente al ut —quizá perseveración en el inmediatamente anterior— de AB (editado por Auvray-Assayas 2019, pero no traducido; cf. Mayor: «as the poets indeed do»; cf., también en conexión con tu
autem, I 106).
I 117 (p. 45, l. 29): liberare: Dyck editó liberari [B2; cf. 2003, p. 197, I
45: ut superstitione liberaremur], con Rackham y gigon & Straume-Zimmermann, como hará Auvray-Assayas 2019, pero compartimos la opinión de
görler 2004, p. 364: «liberare clearly preferable to liberari: it is ‘easy’ for
the teacher to ‘free’ from superstition (for absolute use of liberare see Tusc.
2.11) rather than for the audience ‘to get freed’»; la «liberación» se presenta
como acto de vanagloria para los epicúreos (gloriari soletis, en l. 28).
Emerita XC 2, 2022, pp. 361-385
ISSN 0013-6662
https://doi.org/10.3989/emerita.2022.08.2123
T u l l i A N A T h E o l o g i C A : N O TA S A L T E X T O . . .
371
II 66 (p. 75, l. 13): †cui > c. <nuptam dicunt> [recc., Baiter]: así lo traduce Auvray-Assayas 2002, p. 87 y 2019 («qu’il a pour femme»), pese a editar
solo el cui transmitido; también cabría aceptar el simple cui<us> de Plasberg.
II 123 (p. 99, l. 9): †aliis generis escis > alii [H2PN, Pease, Auvray-Assayas 2019; cf. animalis Plasberg] g. e.: la propuesta de Mayor fue alii generis
bestiis [cf. alius (V2) g. b. Rackham], en consonancia con Pl., Prot. 321b (Ax,
p. 196), Nat. II 121, 127 y 128, pero precede bestiis en la misma línea.
(p. 99, l. 13): ut ** ex inopinato > [ut] [VNO] e. i. [Pease]: la traducción
de Auvray-Assayas 2002, p. 112, fue «les autres font le guet et ...» y, tras
editar u. e. i. (2019), «les autres guettent pour prévenir toute surprise et ...».
II 132 (p. 103, l. 19): †multum > [multum] Clark, Pease: lo secluye asimismo Auvray-Assayas 2019; podría ser perseverancia en los multa de ll. 16 y 17.
II 137 (p. 105, l. 16): †aluo > et a. [F2M, Had.]: Auvray-Assayas 2019
secluye con los recc., Davies, Pease o gigon & Straume-Zimmermann; cf.
alui Plasberg - Ax, p. 199 (dub.), <in> aluo Pohlenz dub., a. Rackham (instrumental). Es término de significado muy genérico en Cicerón.
(p. 105, l. 20): aliae ** > a. <alio> [Heindorf, Rackham, Pease, AuvrayAssayas 2019 («de là, différents canaux s’étendent dans différentes directions»)]; <ad lienem> Lackner, <ad renes> [Ascens.] gigon & StraumeZimmermann.
II 145 (p. 109, l. 9): †tum > [t.] [Manut., Auvray-Assayas 2019]; precede
figurarum.
II 146 (p. 109, l. 19): †parte > <quadam ex> p. [Plasberg, Rackham; cf.
or. 175]: †p. tangendi† edita Auvray-Assayas 2019, quien no obstante, como
en 2002, p. 123 (cf. †p. Pease), traduce «et, dans une certaine mésure, le
toucher».
II 159 (p. 114, l. 17): †extrahenda > e. [codd., Mayor, Pease, AuvrayAssayas 2019]: Ernesti conjeturó trahenda (sc. aratra; Rackham, gigon &
Straume-Zimmermann), pero Mayor ofreció buenas razones semánticas y
estilísticas para mantener e.; añadiríamos, en defensa del énfasis del preverbio, el bello defixa reliquit aratra de georg. III 519 y usos metafóricos como
Fin II 27, Tusc. IV 57.
III 22 (p. 126, l. 10): dilatauit * > d. [codd. (dilatalauit A2VBF), Rackham, Pease, gigon & Straume-Zimmermann, Auvray-Assayas 2019 («a reçu
sa forme complète»)]; es innecesario el <non pressit> de Plasberg, a la vista
p. ej. de De or. II 109; el uso evoca el paulo uberiora fecisset (sc. Cleanthes)
de Diu. I 6.
Emerita XC 2, 2022, pp. 361-385
ISSN 0013-6662
https://doi.org/10.3989/emerita.2022.08.2123
372
ÁNgEL ESCOBAR
III 30 (p. 129, l. 17): quae sunt ** > q. s. [codd., Pease; secl. Schoemann,
Rackham, Auvray-Assayas 2019]. Plasberg alivió la sintaxis colmando la
supuesta laguna (<e quibusdam rebus constant, et si ea>, admitido por gigon
& Straume-Zimmermann); una reordenación del pasaje propuso Mayor: si
ea, e quibus constant omnia q. s., ...
III 35 (p. 131, ll. 7-8): †quoniam quid diceret quod intellegi noluit† >
<qui> [V2N] quoniam quid d. [quod del. V2] i. n. [Rackham, Pease, gigon
Straume-Zimmermann]: Auvray-Assayas 2019, que omite el suplemento
<qui>, traduce, como en 2002, p. 148, «et puisqu’il n’a pas voulu se faire
comprendre».
III 42 (p. 134, l. 8): †cui > [cui] [recc., Rom., Ven., Rackham, Pease,
Auvray-Assayas 2019]. Podría ser resultado de perseverancia en el inicio de
la proposición (l. 7). Coi (sc. adferunt) gronou.
III 43 (p. 134, l. 20): sunt ** > s. [codd., Rackham]: el texto podría ser
mútilo, aunque cf. p. ej. Diu. II 41: si di sunt, est diuinatio; <hi quorum templa dedicata sunt> propuso Plasberg; Auvray-Assayas 2019 edita si di <ii>
[girard] sunt («si ceux-là sont des dieux», como en 2002, p. 151), pero es
retoque innecesario si se enfatiza el valor atributivo de di y deae.
III 54 (p. 139, l. 14): †nata et Thelxinoe† > natae [Baiter], T. [gronovius]:
Auvray-Assayas 2019 edita natae et T. (sin correspondencia aparente en la
traducción, coincidente con la de 2002, p. 157; cf. natae <e>t ... T. Pease,
gigon & Straume-Zimmermann).
III 55 (p. 140, l. 4): opas > Phthas: Auvray-Assayas 2002, p. 222, n. 74,
y 2019 (Phtas) propone, con buen criterio, el Phthas de gyraldus 1548,
Pease (Pthas).
III 74 (p. 151, l. 25): laetoria: Auvray-Assayas 2002, pp. 167, 225, n.
106, admitía Plaetoria [Heindorf]; por verosimilitud prosopográfica, vuelve
a la lectura l. en 2019.
III 84 (p. 156, l. 11): †tyrannidis [FM; cf. tyranni dis B, t. d. <non inuitis>
Plasberg] > [t.] [Clark, Pease]: Auvray-Assayas 2019, como en 2002, p. 172,
tras editar —quizá con acierto— la juntura in t. rogum (cf. el precedente in
suo lectulo), traduce «son corps fut placé sur un bûcher royal».
2. De diuinatione
Para Diu., Fat. y Tim. seguimos en 1999 la edición de giomini (1975). Citamos aquí según esa misma edición y consideramos el material procedente de
Emerita XC 2, 2022, pp. 361-385
ISSN 0013-6662
https://doi.org/10.3989/emerita.2022.08.2123
T u l l i A N A T h E o l o g i C A : N O TA S A L T E X T O . . .
373
Timpanaro 1998 [cf. pp. CI-CIV y 411-415], Wardle 2006, Schäublin 2013,
Schultz 2014 y Dyck 2015, 20203.
I 12 (p. 7, l. 22): in significatione [codd.; [in] —con Sturm y Lamb.— giomini en aparato [fort. rectius], acertadamente] euentis [H, abl.; cf. I 72 con igual
contexto; euentus codd., Ax]: [in] significationum euentis [Koch] propuso
Schäublin («anhand der Ergebnisse, die den Zeichen entsprechen»); Timpanaro
[†in significatione euentus†] recordó la propuesta de Castiglioni —in significationis euentu— y sugirió un e significationis euentu, con apoyo —añadiríamos— en Plin., Nh XVIII 231: ex euentu significationum intellegi sidera debebunt. Significatione euentis / euentus son quizá las opciones preferibles.
I 17 (p. 12, l. 16): quae sint... in sede locatae: Wardle 2006, p. 51, admite el qua ... innecesariamente propuesto por Davies, Courtney (1993, 2003;
«in what part of the zodiac»), que debilita retóricamente el paréntesis siguiente (quae ... feruntur).
I 18 (p. 12, l. 21): micantis [sc. concursus grauis]: Wardle, ib., traduce el micanti [Rom.; sc. ardore] propuesto por Morel y Courtney, pero es asimilación —
con Arat. 112— injustificada (cf. p. ej. Nat. II 111, auris, frente al alis de Arat.).
I 20 (p. 14, l. 19): generosa <a> stirpe [Lamb., generosam codd.]: Ax,
Timpanaro, Dyck 2015 consideran innecesario el suplemento, pero cf. I 5,
Schultz 2014, p. 85.
(p. 15, l. 1): instare [giomini, coll. I 14, Schäublin; cf. uitare B p. c.
(uire a. c., uir AV) FM, Blänsdorf, quizá acertadamente] ingentem: Courtney editó uoluier (i. e. uolui, Baehrens; para la sede cf. Lucr. V 716) in
gentem [Rom., Plasberg], al igual que Ax (cf. uoluier ingentem Timpanaro,
Wardle 2006, p. 154).
I 22 (p. 16, l. 18): quod patriae uacat, his [Ax, giomini, Timpanaro; patriae uocatis codd.]: Courtney, por reserva ante patriae, editó el insólito quod
patria uocat, id [Madvig], pero aludió en comentario al quod patria uacat,
his de Davies (forsan), lo que prefiere Wardle 2006, p. 159, con muy dura
sintaxis del ablativo sin preposición («what is not taken up by the country»).
3
Dyck 2020 —como Wardle 2006— no menciona Timpanaro 1998 (pero cf. p. ej. II 63:
penetraret, con second thought expresado en p. 414), aun recomendando la primera edición
(1988) «for those who read Italian» (p. VIII). Ofrece breve estema (XV: B/AHV) y basa su
texto en el de Ax 1938; las discrepancias —algo más de cincuenta, a veces solo ortográficas
(II 59), o ya en coincidencia con giomini (II 12, 13, 54, 79, 86, 93, 94, 95, 106, 112, 129)—
se listan en pp. XVII-XVIII (poco claramente para 39 [esse dicis]).
Emerita XC 2, 2022, pp. 361-385
ISSN 0013-6662
https://doi.org/10.3989/emerita.2022.08.2123
374
ÁNgEL ESCOBAR
I 28 (p. 19, l. 23): pulte [aut codd., hinc V2; cf. II 73] tripudium: Ax editó * aut t. [AVB], sin admitir el aui t. de Turnebo; el mismo criterio —†aut†—
siguió Timpanaro, considerando que la audaz conjetura de giomini —seguida por Schäublin— no explica la falta y ofrece «un senso un po’ sforzato»
(«se logra tripudio mediante el pienso» o similar; cf. Festo 284 L), y sospechando del quid in solidum siguiente, para el que propone quid [in] solidum,
«un pezzetto di cibo». El <omni> aui sugerido por Pease 1920 fue retomado
por Wardle 2006, p. 175 (cf. II 73: omnem auem, Seru. Auct. ad Aen. I 398:
qualibet aui). Timpanaro 1999, p. 411, propuso secluir aut, a la vista del
autem precedente, pero el argumento paleográfico es aquí débil, como lo
sería aducir el pulli de l. 22, p. ej., en apoyo de pulte.
I 34 (p. 23, ll. 24-25): diuinationem: diuinam rationem propuso Schäublin,
tras el diuinitatem de Hottinger (cf. I 1: ad deorum uim), seguido por Timpanaro 1999, p. 412 (aun manteniendo el texto), y Wardle 2006, p. 198. Cf.
Dyck 2015 (a I 37, sc. 34): «Might one consider diuinam uim (cf. §§1 and
118 and 2.124)?». Seguimos sin ver dificultad insalvable en la lección transmitida, quizá humorística.
I 45 (p. 29, l. 17): egregie [Bothe]: Timpanaro y Schäublin admiten el
egregium predicativo (codd.), con buen criterio.
I 55 (p. 34, l. 19): proxume: maxume [maxime V m. alt.; cf. maxumi al
final de línea] prefirieron Wiseman y Schäublin. Damos a p. acepción cronológica, con Timpanaro («per ultimo»), frente a Wardle 2006, p. 244 («with
the greatest accuracy»).
I 56 (p. 35, l. 16): dixisse multis: Timpanaro, contra la elipsis, apoyaba
—con dudas— el d. <eum [sc. gracchum]> m. de Müller, seguido por Wardle, e incluso la atétesis de toda la secuencia (dado el multis dixit de l. 10).
I 62 (p. 39, l. 9): quaerenti: creemos hoy que, frente al quaerentis de
Lamb., la transmisión es admitida con buen criterio por giomini y por Timpanaro, p. 281, n. 190 («... q. è riferito ... a tranquillitati invece che a mentis
come vorrebbe la stretta logica»).
I 66 (p. 40, l. 19): praesagitio [giomini, Schäublin, Wardle 2006, p. 271]:
praesagatio propuso Timpanaro como difficilior (*praesagare), con los
codd., como en I 123 (p. 70, l. 23: praesagatione), también en 1999, p. 412,
pero el contexto (l. 17: praesagire) no apoya.
I 67 (p. 42, l. 11): complebit [P]: corrobora Timpanaro 1999, p. 412, frente a codd., Jocelyn y Schäublin (compleuit), como difficilior y en contexto
profético. Cf. I 114.
Emerita XC 2, 2022, pp. 361-385
ISSN 0013-6662
https://doi.org/10.3989/emerita.2022.08.2123
T u l l i A N A T h E o l o g i C A : N O TA S A L T E X T O . . .
375
I 80 (p. 49, l. 5): Platonis atetizó Timpanaro como posible glosa (cf. l. 3),
sin convicción e innecesariamente.
I 92 (p. 54, l. 7): filiis X [sex codd.] singulis [Davies coll. Val. Max. I 1,
1 (decem principum filii), Ax, giomini, Wardle 2006, pp. 326-327] > f. X ex
s. [Christ, Pease, Timpanaro]: Ax y giomini entenderían así un dativo singulis... populis dependiente de traderentur y se haría referencia a los hijos de
los nobles romanos, no de los etruscos (frente a leg. II 21: Etruriaque principes disciplinam doceto); ut de<ni> principum filii ex singulis [Madvig]
propuso Schäublin.
I 95 (p. 56, l. 1): [auspicia] Hottinger, giomini (en cuanto posible glosa
de externa y con significado aceptable para habent): [habent auspicia] han
preferido —tras Schütz y Pease— Timpanaro, Schultz y —aduciendo motivos rítmicos— Dyck 2015.
I 107 (p. 62, l. 3): se deuouet [codd.]: por el sedet de Skutsch se decantó
finalmente Timpanaro 1999, p. 413, pero sin atreverse a sacrificar in textu la
difficilior; al inicio aceptaríamos hoy in Murco (Skutsch) y restituiríamos el
metro (con sedet o, quizá mejor, atetizando [secundam], como posible glosa,
con Jordan, Wiseman).
I 108 (p. 62, l. 10): pictis e faucibus currus: pictos [sc. c.] Linderski 2007,
p. 144, pero sigue pareciendo enmienda solo arqueológica de Ann. 81 (defendida por Brown, Cameron, Skutsch).
I 110 (p. 63, l. 22): contagione [Davies, Ax, giomini; cognitione codd.]:
Timpanaro, Wardle (2006, p. 374) y Schultz (2014, p. 184) adoptan el cognatione de Marsus; Dyck 2015 lo apoya aduciendo I 64, II 119 y 126, pero
sigue pareciéndonos más pertinente, en el contexto (completa et referta), la
referencia física (cf. Fat. 5).
I 114 (p. 65, l. 24): iudicabit [Haupt, Pease]: iudicauit codd., Timpanaro,
quizá acertadamente y pese a I 67.
(p. 66, l. 2): uerbis: <solutis> [Thoresen; cf. or. 174] u. (en contraste con
uersibus) Timpanaro (trad. «in prosa»), inmediatamente detrás de solum, pero
con cierto exceso ante un término genérico (cf. p. ej. De or. III 196).
II 3 (p. 78, l. 3): plane [sc. cumulateque perfecta]: plene V p. c., Nisbet
(coll. Liu. XLII 52, 13: plena cumulataque), Schäublin («vollkommen»),
variante que Timpanaro 1999, p. 414, no consideró como claramente difficilior (mientras que su traducción de plane por «completa» parece discutible);
Dyck 2020, p. 86, remite a Brut. 126 (perfecta non plane); trad. «abiertamente acabada» (o similar).
Emerita XC 2, 2022, pp. 361-385
ISSN 0013-6662
https://doi.org/10.3989/emerita.2022.08.2123
376
ÁNgEL ESCOBAR
II 15 (p. 83, ll. 20-21): ut uel aliter cadere atque euenire: u. u. <non cadere atque euenire uel> a. c. a. e. Dyck, suponiendo parablepsia y por rigor
argumentativo (cf. II 41); inducido por Ax, atribuye el inciso a V p. c. (sobre
sus correcciones a partir de un posible códice perdido cf. Timpanaro 1999, p.
414), pero cf. giomini (LO), Timpanaro.
II 17 (p. 84, l. 12): facta: †f.† Timpanaro, [f.] Dyck, quien vincula su
presencia al perfectura de l. 11 (2020, p. 104).
II 22 (p. 87, l. 3): Aegyptiorum: secl. Schäublin, <scelere> A. Dyck, tras
solitudine (2020, p. 110), eliminando así tan singular expresión (cf. in s.
Africana Apul., Flor. 17).
II 33 (p. 92, l. 10): dicuntur: dicunt A p. c., Timpanaro, asumiendo una
posible conjetura, Dyck 2020, p. 125, normalizando esta vez «for smoothness» (con los estoicos aún como sujeto).
II 37 (p. 94, l. 22): interitus atque obitus [codd., Pease 1923]: i. a. ortus
[Davies, Timpanaro (quien aludía al lapsus como quizá ya ciceroniano),
Dyck (2020, p. 130, retomando la referencia de Timpanaro al oriatur de l.
23)], ortus a. obitus [Ax], pero Nat. II 108, 153 o Fat. 17 convierten en difficilior lo transmitido, de significado aceptable.
II 38 (p. 95, l. 11): hostiarum casum (sc. confirmas): tras Ax, Timpanaro
editó la conjetura h. causam (Christ), «felicemente ironica», con cierto apoyo
en luc. 61 (iam confirmata causa), y así lo harán Schaüblin y Dyck, pero la
demasiado ingeniosa imagen judicial diluye el debate que se plantea entre
casus y sortes, que se retoma de inmediato (II 39: casu... casum...).
II 40 (p. 95, l. 25): recte [codd.]: recta Dyck (adverbial; sc. uia: 2020, p.
134, remitiendo a II 127 y al contraste con circumitione quadam). No obstante, el orden de palabras invita a leer recte non dubitat (más que recte [cf.
leg. II 60: recte tolluntur]/recta tollere), con Timpanaro («coerentemente non
esita») o Schäublin («hat zu Recht keine Bedenken»), coherencia que se encomia seguidamente (non item Stoici).
II 41 (p. 96, l. 7): non est autem diuinatio: <si est diuinatio, sunt di;> n.
e. a d. Dyck, con el solo fin de explicitar el silogismo (2020, pp. 134-135;
cf. II 15).
II 45 (p. 97, l. 23): certarum rerum notatio (cf. Varrón, ll VIII 7: singularis res notare, en muy distinto contexto): c. regionum n. conjeturó Schäublin, tras la referencia a la caeli distributio, muy restrictivamente y —como
sugiere Dyck 2020, p. 140— restando significación a certarum.
Emerita XC 2, 2022, pp. 361-385
ISSN 0013-6662
https://doi.org/10.3989/emerita.2022.08.2123
T u l l i A N A T h E o l o g i C A : N O TA S A L T E X T O . . .
377
II 47 (p. 99, l. 1): <ex>cogitauit [Markland, Ax, giomini; cf. p. ej. Phil.
I 20. luc. 69, en tono similar]: cogitauit [codd., Christ, Timpanaro y Dyck
2020, p. 143, quizá con razón, si bien la cláusula heroica de <ex>c., en este
contexto jocoso, se ajusta al uso ciceroniano].
II 68 (p. 109, l. 21): subita [codd., Ax, giomini]: subito Lamb., Timpanaro, Dyck (tras «extending quidem»; cf. Att. XV 20, 3: q. s.); es respuesta a I
75 (subito), pero eso no desautoriza la variación predicativa.
II 77 (p. 114, l. 2): ab urbanis retenta: in rebus urbanis r. Madvig; ad
urbanas res r. Müller, Dyck (2002, p. 184), innecesariamente (cf. Pease y
Timpanaro, en relación con el género m. de urbanis, frente al de bellicis).
II 82 (p. 116, l. 13): nominauerunt: la conjetura <ita> nominauerunt de
Timpanaro (dub.) es recogida por Dyck, pero cf., en contexto muy similar
(por dixerunt), Rep. II 50, Fin. II 118, etc.
II 92 (p. 121, l. 7): eius modi sunt: e. m. <ea> s. Timpanaro (dub.), Dyck
in textu (2020, p. 206), pero, en una sintaxis laxa, los intérpretes caldeos
pueden seguir siendo sujeto.
II 94 (p. 122, l. 7): quod non certe pertinet: del. Hottinger; q. c. non p.
Schütz, q. [non] c. p. Davies, Dyck 2020, p. 208 (cf. q. n. <nihil> c. p.
Schäublin, Powell); apoyan lo transmitido —pese a la posición de non—
Pease (refiriéndolo solo a certe), Timpanaro y Pinkster 2005; también lo favorece el paralelismo retórico con el inciso siguiente (nullo modo).
II 106 (p. 127, l. 14): si significant [B a. c.], non dant [O, Lamb.] [giomini, Schäublin y —con -cent— Dyck]: s. significent [B p. c. AVMP], n. dare
codd., Ax, Timpanaro, como difficilior (aunque cf. Dyck 2020, p. 221) y
suponiendo elisión de un verbo de lengua, quizá con acierto.
II 108 (p. 128, l. 12): existumandus sit: e. est Dyck, «to match the construction of the analogue (inest [l. 10])» (2020, p. 223) y corrigiendo en la
apódosis una supuesta interferencia del peccet precedente.
(p. 128, l. 23): πρόληψιν [prolem(p)sin codd.]: debe aceptarse πρόσληψιν
(Ernesti [lat. adsumptio]; cf. Ax, Timpanaro, p. 392, Dyck).
II 111 (p. 130, l. 1): uersus: <cuiusque> [Christ; cf. primi cuiusque
Müller] u. Timpanaro, Schäublin, Dyck, pese a ser quizá redundante.
II 112 (p. 130, l. 3): in Sibyllinis: Schäublin propuso i. S. <assumptis> (cf.
<excerptis> Dyck 2020, p. 228), sin necesidad aparente (Timpanaro 1999, p. 415).
(p. 130, l. 4): [illius sententiae] [giomini, Timpanaro 1999, p. 415 (dub.),
Schäublin, Dyck]: cf. gore - Kershaw 2008, p. 394, n. 7, contra la atétesis de
la supuesta glosa (con Ax), quizá con razón.
Emerita XC 2, 2022, pp. 361-385
ISSN 0013-6662
https://doi.org/10.3989/emerita.2022.08.2123
378
ÁNgEL ESCOBAR
II 115 (p. 131, l. 20): obsides: obtines Ursinus coll. Varrón, ll VII 17,
Timpanaro («probabilmente migliore»), Dyck 2020, p. 232; cf. p. ej. Fin. III
52. Pero el modelo (Eur., or. 591-592) ofrece ἕδρας / ναίων.
(ll. 26-27): deferendae: deferenda V p. c., Christ, Timpanaro (frente a un
«conservatorismo eccessivo»), Dyck 2002, p. 232, en referencia a oraclis y
no —con aceptable desplazamiento lógico— a sortes.
II 117 (p. 133, l. 2): eduntur non modo: e.? <cur> n. m. Schäublin, Dyck
2020, p. 234, «a perspicuous structure» con verosimilitud paleográfica, pero
innecesaria.
(p. 133, ll. 2-3): ita ut iam [giomini]: tantum [om. BFM] modo [ut m.
BFM] iam ut [codd., Ax]: iam ut Timpanaro (apuntando non tantum modo
nostra aetate, sed iam diu, iam ut; con también extensa intervención, tam
otiosa iacent, ut Schäublin, Dyck).
II 124 (p. 136, l. 8): quoque [codd., Ax, giomini]: [q.] Christ, Dyck (2020,
pp. 243-244, donde se alude a la ausencia de un término de comparación, se
sugiere perseverancia en el haec quoque de 123, l. 4, y se conjetura quidem).
(p. 136, l. 12): [ex somniis] del. Davies, giomini dub.: e. s. Ax, Timpanaro, Dyck, quizá acertadamente (referido al quid precedente, con Wopkens,
coll. II 134: id... ex ouo).
II 125 (p. 137, l. 4): et: at Ascens. 1521, Dyck («to mark the contradiction»: 2020, p. 245).
II 127 (p. 138, l. 4): inscitius: insidiosius Dyck (2020, p. 247; cf. insititius V
a. c.), innecesariamente, aun referido a los dioses (Nat. III 90, Diu. II 47, etc.).
II 132 (p. 140, ll. 7-8): nemo, nemo [Vict.]: nemone [codd.; cf. II 134],
<nemo> Timpanaro, Dyck (2020, p. 251).
II 143 (p. 145, l. 4): opinio erroris: opinio [e.] Dyck 2020, p. 262 (en
cuanto posible glosa, «not wanted»): con g. objetivo (cf. Tusc. III 25: metus
opinio magni mali inpendentis), no parece una juntura aberrante.
3. De fato
Sobre el texto, parcialmente conservado, destacan desde 1999 las contribuciones de Maso 2014 (cf. pp. 37-42, con estema en p. 37), Calanchini 2015
(texto de giomini, salvo en una docena de lugares: pp. 71-72) y Weidemann
2019 (con base en giomini: pp. 83, 159-160), además de los comentarios de
Schallenberg 2008 y Di Meglio 2019.
Emerita XC 2, 2022, pp. 361-385
ISSN 0013-6662
https://doi.org/10.3989/emerita.2022.08.2123
T u l l i A N A T h E o l o g i C A : N O TA S A L T E X T O . . .
379
5 (p. 152, l. 2): naturae contagio: Schallenberg 2008 (p. 100, n. 93) ha
insistido en el rechazo del n. cognatio conjeturado por Luck (cf. 7, Diu. II 33
—con Dyck 2020, p. 124— y —sin ser traducción de συμπάθεια— 92); es
pertinente un término sin tal connotación estoica. Cf. Diu. I 110.
12 (p. 155, ll. 14-15): ut propositum est [cf. 4: contra propositum (i. e.
θέσιν, sc. disputare)]: Weidemann 2019, pp. 103 («wie es vorgelegt ist»; cf.
Maso 2014: «come è stato posto»), 187-188, admite también el insólito inciso y desestima la propuesta de Stroh ap. Mayet 2010, pp. 104-105 (ut
pr<imum> positum est, tras el positum de Davies [cf. ll. 10-11: certum...
ponitur]: «sobald das Erste angesetzt wird» [Mayet] / «sobald das erste gesetzt ist» [Weidemann]; cf. Fin. IV 25, primum positum sit, pero con primum
adverbial, no numeral).
13 (p. 156, l. 4): dicas («habrías de decir»): dices Calanchini 2015, p. 71
(«wirst du wohl sagen müssen»), sin apoyo manuscrito o ventaja semántica.
15 (p. 156, ll. 18-19): neque eos usuros esse coniunctionibus, ut ita sua
percepta pronuntient: n. e. u. e. con<exis, sed con>iunctionibus, ut <non>
ita s. p. p. Szymański, Sharples 1991, Schallenberg 2008, pp. 141-142, n.
220, Maso 2014, p. 121, Weidemann 2019, pp. 205-206, apoyando la propuesta iniciada por Madvig (conexionibus), Plasberg (con<exis potius quam
con>iunctionibus) y Castiglioni (conexis), frente a gercke, Ax y giomini,
que sospechan un uso genérico de coniunctio («conjunción», «proposición»,
frente a conexum, designación específica del silogismo) en alusión a las imprecisas doctrinas de astrólogos y adivinos. Mantendríamos la transmisión
(cf. Nat. II 163: conexa atque coniuncta).
19 (p. 159, l. 13): descendit, sea presente o perfecto, para designar una
acción igualmente casual o indeterminada: descendet [Lörcher, Marwede]
editan, normalizando, Calanchini y Weidemann 2019, p. 220, con apoyo en
Schallenberg 2008, p. 160, n. 268 (con referencia al morietur de l. 16 y al
ueniet de 28, l. 10), Mayet 2010, p. 168, n. 361. Cabe comparar 27 (p. 163,
l. 1): cepit [Ramus, Ax, giomini, Maso, Weidemann] frente al capiet de Calanchini, con los codd., pero quizá por perseveración en p. 162, l. 27.
22 (p. 161, l. 1): enim: autem [Davies] admite Calanchini («Wenn aber...»),
aceptando el rígido esquema argumentativo —y sintáctico— de Marwede,
frente a Yon 1997 [19331] y Sharples.
(p. 161, ll. 1-2): ut, si alia ab alia numquam depellatur, ne contingat:
Weidemann 2019, pp. 229-230, defiende la innecesaria propuesta de Madvig,
Long - Sedley, Schallenberg 2008 (u. [si] a. a. a. n. d., <si> n. c.), que además
Emerita XC 2, 2022, pp. 361-385
ISSN 0013-6662
https://doi.org/10.3989/emerita.2022.08.2123
380
ÁNgEL ESCOBAR
retrasa la condicional, frente a Yon (con referencia a Fin. I 19-20, Lucr. II
221-224) y Marwede. Weidemann no alude en su lista de discrepancias a p.
161, l. 3, donde, frente al etiam si de Davies y giomini, propone (2019, p.
116) ut iam [si] (Ven., Manut.).
23 (p. 161, l. 13): el docere<n>t de Meyer [cf. docere(t) codd.] fue acogido por giomini —no por Ax, según app.— en la suposición de que la
forma verbal no tiene como sujeto al maestro Epicuro (Sharples, Sedley) o a
Carnéades (cf. Natali 2007, p. 71), y lo secundan Maso 2014, p. 134, Weidemann 2019, p. 237, pero parece conjetura prescindible.
25 (p. 162, ll. 7-8): omnes physici inrideamur: o. a phisicis i. MRF2, recc.,
Bayer, Maso [-i, sc. -is] (cf. omnino a p. i. Ernesti, omnibus a p. i. Christ), o. p.
inrideant <nos> Müller, Klotz (o. p. <n.> i.), Ax, Sharples, Calanchini, Weidemann, pero quizá facilior. Damos a physici valor predicativo —con Natali 2007,
p. 72— y meliorativo (cf. Nat. I 77, II 48, Fat. 24, Diu. II 11, 30 [en referencia
a su arrogancia, más que a su ignorancia], 37, 58, Dyck 2020, p. 131).
27 (p. 163, l. 1): euersa uera est [N, Turneb., Lamb., Ax; uera est B]: tras
Montanari Caldini, Weidemann 2019, pp. 120, 250-257, edita e. esset uera
(e. u. esset V; cf. p. 162, ll. 26-27), reponiendo la consecutio. Maso 2014, pp.
139-140 —basándose en Skassis, Yon— editó uera esset [uera est haec enuntiatio]. El uso de euersa es ciceroniano (Fin. V 70: Karthagine euersa),
mientras que el esset en la apódosis, con apoyo manuscrito, también parece
defendible (con Dyck 2020r).
(p. 163, ll. 4-6): fuerit [Ven.] instantia […] erit [Ven.] instantia: fuerunt
[codd.] i. […] erunt [codd.] i. mantiene Weidemann, entendiendo instantia como
n. pl. (2019, pp. 247-248), con paralelos (Part. 37, Tusc. IV 64) que desautoriza
Dyck 2020r: «... we have substantivized participles of a common type (‘things
present’), as in the latter passage ..., whereas at Tusc. 4.11 the participle serves as
a subject complement .... None of these ‘parallels’ involves a genitival limitation
of instantia, which implies that it is an abstract ...». Para el raro sg. instantia
(‘advenimiento’), con uera, Dyck remite a Nigidio (ap. gel. IX 12, 6: ab instantia... fraudis), pero no alude al quae instant de Diu. I 126, bien aducido por
Weidemann (quien ha defendido el n. pl., con buenos argumentos, en 2022).
35 (p. 167, l. 17): Dyck 2022 ha propuesto non<ne>... amoris?, pero sigue pareciéndonos defendible el texto sin enmienda (con Weidemann 2019,
pp. 133, 283).
39 (p. 169, ll. 10-11): Democritus, heraclitus, Empedocles, Aristoteles:
Weidemann 2019, pp 305-308 secluye [Aristoteles], en cuanto no «determiEmerita XC 2, 2022, pp. 361-385
ISSN 0013-6662
https://doi.org/10.3989/emerita.2022.08.2123
T u l l i A N A T h E o l o g i C A : N O TA S A L T E X T O . . .
381
nista» (p. 306) y suponiendo que habría sustituido un reduplicado Empedocles (p. 308). Dyck 2020r no especula en menor medida: «... some words
such as ut Aristoteles uoluit dropped out by saltation, the omission was then
noticed and the name Aristoteles added to the margin but falsely inserted in
recopying». Pero, respecto al mecanicismo que se atribuyó a la astronomía y
a la teleología de Aristóteles, cf. p. ej. Nat. I 33.
40 (p. 169, l. 24): adpetitum: adpetitus (Hamelin), sujeto pl. de secuntur,
apoyan Maso 2014, pp. 162-163, Weidemann (2019, pp. 311-317, esp. 312),
con referencia, entre otros, a Schallenberg 2008, pp. 236-237; secunda Dyck
2020r, ya que Hamelin «restores a logical sequence of arguments and an
orthodox Stoic position and enables appetitus to have the same sense in §§40
and 41 ...». Siendo discutida la prelación entre adpetitus y adsensio (Sén., Ep.
113, 18) y sin conocimiento de la posible fuente ciceroniana (Maso 2020),
mantendríamos el adpetitum transmitido (en contexto de uso en sg. y con
preferible ordenación sintáctica).
41 (p. 170, l. 18): sunt (N, Strozz.): sint (cett. codd., Klotz) Weidemann,
con los codd., dando valor concesivo a si ( 2019, pp. 323-324), acertadamente (Dyck 2020r).
44 (p. 171, l. 22): fateantur tamen: <non> f. (Bremi, del. t.; infitiantur t.
conjeturó Heine) defiende Weidemann 2019, pp. 144, 332-336 (manteniendo
el non subsiguiente), sin apoyo de Dyck 2020r: «... W. (p. 334) proposes
(after Hamelin) construing tamen with fieri, but that is hardly the natural way
of reading the Latin [...].The transmitted text provides an adversative relation
of the clauses in that acknowledging that a uisum (‘impression’) precedes an
assent is a concession to determinists, who hold that an assent follows a uisum, in contrast to the libertarians’ general anti-determinism. There is also no
obvious rhetorical point to the litotes non fateantur... non ... ». Mantendríamos el texto transmitido, con Maso 2014, 2020.
46 (p. 173, l. 5): a te: <aliam> a te edita Weidemann 2019 (p. 355; cf.
aliam, l. 3); según Dyck, «this is well worth considering, an omission possibly prompted by saltation from a to a», pero la explicación paleográfica es
débil y la inserción es prolija en pasaje de sintaxis expresiva.
47 (p. 173, l. 14): factum est: f. esse Davies, Calanchini, para eliminar el
anacoluto.
48 (p. 173, l. 25 - p. 174, l. 4): cf. Weidemann 2022, pp. 55-61 (<num>
illud [...] naturaliter?).
Emerita XC 2, 2022, pp. 361-385
ISSN 0013-6662
https://doi.org/10.3989/emerita.2022.08.2123
382
ÁNgEL ESCOBAR
Se conservan seis fragmentos transmitidos por vía indirecta, cinco en
Weidemann 2019, al omitir —en p. 156— el editado por Ax, giomini o Maso
como sexto (Non., p. 34, 20 M. = p. 50 L.); en el caso del frag. 2 (Seru., ad
Aen. III 376), sustituye tenens por tenentium (tras Calanchini 2015; cf. 2019,
p. 361; cf., no obstante, Diu. I 125: rem ex se gignat, gel. VII 2, 1: series
rerum et catena uoluens semetipsa sese).
4. Timaeus
Destaca la contribución de Bayer & Bayer 2006, con una docena de divergencias respecto al texto de giomini4.
6 (p. 180, l. 12): inuenerit [B a. c. SV, Ax, giomini]: inueneris [AB p. c.,
Minuc., octau. 19, 14, Müller]; inuenerit —equivalente a inuenitur / inuentum fuerit— traduce mejor el εὑρόντα del original (28c). or. 51 apenas es
comparable (sc. qualis); no se ha propuesto la inserción de <quis> (cf. Dom.
33: si quis quid ... inuenerit).
8 (p. 182, l. 6): putat: putate [Atzert (cf. luego debebitis, requiratis), Bayer & Bayer 2006]; la propuesta entraña el tránsito de oratio —sujeto atípico
de putat— a orationem, sujeto de bene agi. Apoya putat el disputat de l. 3,
con igual sujeto, y quizá el propio texto platónico (29b: ἐξηγηταί, sc. λόγοι).
13 (p. 186, l. 27 - 188, l. 1): comparatio proportioue (trad. por hendíadis
del gr. ἀναλογία): conparatio pro portione (AB a. c. VS) editó Ax, pero,
como señaló Nicolas 2005, p. 74, n. 23, la innovación (l. 26: audendum est)
estribaría en el uso del neologismo proportio, no en el de portio.
27 (p. 202, ll. 7-8): se ipsa [ipsa ABD a. c., Ax, giomini] conuersans: el ipse
[ABD p. c.; cf. ipso V] de Müller y Bayer & Bayer recoge el sujeto lógico (animus, en p. 202, l. 1) y excluye una confusión de Cicerón —inducida por el
compacta anterior (-us Manut., Lamb.)— como la que sugiere Ax en aparato.
30 (p. 206, l. 5): ea celeritate: <et> (V: et a c. uinci) e. c. Bayer & Bayer,
cuya traducción (p. 51: «trotz ihrer Schnelligkeit») sugiere la atribución de
un valor adverbial al suplemento (matiz ya implícito en ea).
34 (p. 208, ll. 11-12): impressa ... ecfinxerat Ax, giomini: expressa ... e.
Steph., Bayer & Bayer, pero cf. luc. 18: impressum effictumque, 77: ex eo
quod esset, sicut esset, impressum et signatum et effictum.
4
2006, p. 91; en 20 (p. 194, l. 12), corpore editó también giomini, no corpori (S).
Emerita XC 2, 2022, pp. 361-385
ISSN 0013-6662
https://doi.org/10.3989/emerita.2022.08.2123
T u l l i A N A T h E o l o g i C A : N O TA S A L T E X T O . . .
383
38 (p. 212, l. 10): opinor: <ut> opinor Steph., Bayer & Bayer, pero el uso
—en paréntesis de tres términos (nostri opinor [sc. appellant eos] lares, si
modo ...; trad. ‘creo’, con distanciamiento) y en prolijo inciso— no es excepcional (cf. p. ej. Tusc. V 32, Nat. III 36 [cf. 35], 45).
(p. 212, l. 11): [eorum] del. Steph., Bayer & Bayer; aun siendo pronombre
redundante, es seclusión innecesaria (incluso detras de ortum).
5. Conclusión
Mantendríamos la fisonomía del texto que adoptamos en 1999, con excepciones escasas y siempre de leve trascendencia semántica (Nat. I 43, 65, 86,
89, 107, 112, III 55, 84, Diu. I 12, 20, 34, 62, 107, 114, II 47, 106, 112, 124,
Fat. 23, 27 [en los dos pasajes comentados], 41). La contribución de la tradición indirecta y de los recentiores se mantiene, en nuestra opinión, dentro
de sus estrechos márgenes habituales; ni mediante su apoyo, aún pendiente de calibración precisa, ni mediante conjetura —motivada a menudo por
un inmoderado afán analogista y normalizador— se han alcanzado logros
sustanciales. Sigue siendo problema esencial, aunque apenas resoluble, el
del grado de acabado formal por parte de Cicerón que debe atribuirse a los
tratados, ya que determina un buen número de intervenciones editoriales (a
menudo de dudosa necesidad en un registro que oscila entre la prosa de arte
y lo puramente coloquial).
BiBliografía
Auvray-Assayas, C. (2002): Cicéron. la nature des dieux, París.
Auvray-Assayas, C. (2019): Cicéron. De natura deorum / la nature des dieux, Caen,
https://www.unicaen.fr/puc/sources/ciceron/accueil (01/02/2022).
Ax, W. (1933): M. Tulli Ciceronis ... De natura deorum. Post o. Plasberg edidit...,
2ª ed., Leipzig [reimpr. Stuttgart 1980; Leipzig 1917, 1ª ed.].
Ax, W. (1938): M. Tulli Ciceronis ... De divinatione, De fato, Timaeus. ottonis Plasberg† schedis usus recognovit..., Leipzig [reimpr. Stuttgart 1977].
Bayer, K. (2000): M. T. Cicero. Über das Schicksal / De fato. herausg. und übers.
von..., 4ª ed. [überarb. Aufl.], Düsseldorf-Zúrich [19631].
Bayer, K. & Bayer, g. (2006): M. T. Cicero. Timaeus de uniuersitate / Timaeus über
das Weltall. herausg. und übers. von..., Düsseldorf.
Bos, A. P. (2003): The soul and its instrumental body. A reinterpretation of Aristotle’s
philosophy of living nature, Leiden-Boston.
Emerita XC 2, 2022, pp. 361-385
ISSN 0013-6662
https://doi.org/10.3989/emerita.2022.08.2123
384
ÁNgEL ESCOBAR
Butterfield, D. (2018): «Lucretius the madman on the gods», en Bryan, J., Wardy, R. y
Warren, J. (eds.), Authors and authorities in ancient philosophy, Cambridge, pp. 222-241.
Calanchini, P. (2015): M. T. Cicero. De fato / Über das Schicksal. Übers. und herausg.
von..., Stuttgart.
Courtney, E. (1993): The fragmentary latin poets. Edited with comm. by..., Oxford
[ed. con add., 2003].
Di Meglio, A. (2019): il De fato di Cicerone: un commento tematico, Ururi.
Dyck, A. R. (2003): Cicero. De natura deorum. liber i, Cambridge.
Dyck, A. R. (2015): reseña de Schultz 2014 en BMCR, https://bmcr.brynmawr.
edu/2015/2015.06.05/ (01/02/2022).
Dyck, A. R. (2016): «Two textual problems in Cicero’s philosophica», CQ 66, pp.
794-796.
Dyck, A. R. (2020): A commentary on Cicero, De diuinatione ii, Ann Arbor.
Dyck, A. R. (2020r): reseña de Weidemann 2019 en BMCR, https://bmcr.brynmawr.
edu/2020/2020.01.49/ (01/02/2022).
Dyck, A. R. (2022): «A note on the text and interpretation of Cicero, De fato 35»,
CQ 1-3, doi:10.1017/S0009838822000064.
Escobar, Á. (1999a): Cicerón. Sobre la naturaleza de los dioses, Madrid.
Escobar, Á. (1999b): Cicerón. Sobre la adivinación. Sobre el destino. Timeo, Madrid.
gigon, O. & Straume-Zimmermann, L. (1996): M. T. Cicero. Vom Wesen der götter.
lateinisch-Deutsch. herausg., übers. und komm. von..., Zúrich-Düsseldorf.
giomini, R. (1975): M. Tulli Ciceronis... De divinatione, De fato, Timaeus, Leipzig.
gore, J. & Kershaw A. (2008): «An unnoticed acrostic in Apuleius Metamorphoses
and Cicero De diuinatione 2.111-12», CQ 58, pp. 393-394.
görler, W. (2004): reseña de Dyck 2003 en CR 54, pp. 364-365.
Linderski, J. (2007): reseña de Wardle 2006 en Scholia 16, pp. 141-144.
Marwede, D. P. (1984): A commentary on Cicero’s De fato, Baltimore.
Maso, S. (2014): Cicerone. il fato, Roma.
Maso, S. (2020): res. de Weidemann 2019, Elenchos 41, pp. 195-200.
Mayet, K. (2010): Chrysipps logik in Ciceros philosophischen Schriften, Tubinga.
Mayor, J. B. (1880, 1883 y 1885): M. Tullii Ciceronis De natura deorum libri tres
with intr. and comm. by... together with a new collation of several of the English
manuscripts by J. h. Swainson, I-III, Cambridge.
McKirahan, R. (2009): «De natura deorum 1.65, saving the text», CQ 59, pp. 647649.
Natali, C. (2007): «Carneades’ argument in Cicero’s De fato 23b-25», lexis 25, pp.
69-80.
Nicolas, Chr. (2005): Sic enim appello... Essai sur l’autonymie terminologique
gréco-latine chez Cicéron, Lovaina-París-Dudley (Mass.).
Emerita XC 2, 2022, pp. 361-385
ISSN 0013-6662
https://doi.org/10.3989/emerita.2022.08.2123
T u l l i A N A T h E o l o g i C A : N O TA S A L T E X T O . . .
385
Pease, A. S. (1920 y 1923): M. Tulli Ciceronis De divinatione libri duo, Univ. of
Illinois Studies in Language and Literatur 6, pp. 161-500 y 8, pp. 153-474 [reimpr. Darmstadt, 1963].
Pease, A. S. (1955 y 1958): M. Tulli Ciceronis De natura deorum. I (l. I) - II [ll. II
y III], Cambridge (Mass.).
Pinkster, H. (2005): «Non certe in Cicero De diuinatione 2.94», Mnemosyne 58,
pp. 268-269.
Rackham, H. (1933): Cicero. De natura deorum. Academica, Cambridge (Mass.)Londres.
Schallenberg, M. (2008): Freiheit und Determinismus. Ein philosophischer Kommentar zu Ciceros Schrift De fato, Berlín-Nueva York.
Schäublin, Ch. (2013): M. T. Cicero. Über die Wahrsagung / De diuinatione.
herausg., übers. und erläutert von..., 3ª ed., Múnich-Zúrich [1991, 1ª ed.].
Schultz, C. E. (2014): A commentary on Cicero, De diuinatione i, Ann Arbor.
Sharples, R. W. (1991): Cicero: on fate and Boethius: The consolation of Philosophy
iV.5-7 and V, Warminster.
Timpanaro, S. (1999 [= 1998]): M. T. Cicerone. Della divinazione, 4ª ed., Milán
[1988, 1ª ed.].
Wardle, D. (2006): Cicero, on divination / De diuinatione. Book 1, Oxford.
Weidemann, H. (2019): M. T. Cicero. Über das Schicksal / De fato. herausg., übers.
und erläutert von..., Berlín-Boston.
Weidemann, H. (2022): «Ein überflüssiger und ein nur ansatzweise richtiger Eingriff
in den überlieferten Text von Ciceros Schrift De fato», Philologus 166, pp. 45-62.
Yon, A. (1997): Cicéron. Traité du destin (six. tirage revu et corrigé par F. guillaumont), París [1933, 1ª ed.].
Fecha de recepción de la primera versión del artículo: 03/09/2021
Fecha de aceptación: 24/11/2021
Fecha de recepción de la versión definitiva: 27/02/2022
Emerita XC 2, 2022, pp. 361-385
ISSN 0013-6662
https://doi.org/10.3989/emerita.2022.08.2123